واکاوی مولّفه های رئالیستی رمان‌های عامّه‌پسند در چارچوب تحلیل لایه‌های بلاغی و ایدئولوژیک نوشتار زنانه (نمونه پژوهی: بازگشت به خوشبختی اثر فهیمه رحیمی)

A Study of Realistic Elements in Popular Novels within the Framework of Rhetoric and Ideology in Feminine Writing (Case Study: Return to Happiness by Fahimeh Rahimi)

Zohre Tajaddod¹ Mehyar Alavi Moghaddam ¹* Mahmoud Firouzi Moghaddam ¹ Ali Sadeghimanesh¹

1. Torbet Heydarieh, Islamic Azad University, Iran
2. Hakim Sabzevari University, Sabzevar,Iran

DOI: 0.22080/rjls.2024.26540.1451

Abstract

Fahimeh Rahimi is an author who joined the realist trend in Persian fiction after the Revolution. Her primarily popular realist novels reflect personal and collective issues in both surface and deep structural layers. The main aim of this study is to examine the realistic elements of her popular novel Return to Happiness by studying its rhetorical and ideological layers in order to answer the following question: what discourses are presented in this novel? This research has been conducted using library-based data collection, qualitative analysis, and inductive reasoning. We argue that in this realist novel, she objectively reflects the lives of ordinary people to explore realities of life and social relationships. Consequently, the vocabulary used is largely concrete and marked, aiming to convert abstract concepts into tangible imagery and facilitate comprehension. On the rhetorical level, simile and metaphor are the most frequently used devices which enable the author to transform abstract images into concrete representations. The ideological analysis reveals Rahimi’s engagement with anti-feminist discourses in a patriarchal society and the struggles of women for personal independence. The widespread popularity of such novels suggests that academic research should no longer avoid exploring these works, as they more vividly portray social realities and reflect the tastes and inclinations of the general public.

Keywords: Popular fiction, Realism, Rhetorical and ideological layers, Fahimeh Rahimi’s Return to Happiness.

Introduction

In contemporary times, female writers who emerged after the Revolution have sought to reflect the real problems faced by women in society in order to balance the male-dominated literary space, to voice the concerns of women, to pursue a realist approach in writing social novels, and to create characters of both genders equally. These women have expressed their perspectives in various ways through short and long realist stories. Among them is Fahimeh Rahimi (1952–2013), known for her popular realist novels such as Return to Happiness, The Belief in the Sun, Gisoo, Remember Me, Silent Uproar, Little Devil, Lady of the Forest, and Forget the Autumn.

This study aims to investigate the stylistic (feminine) layers in popular realist novels by focusing on the rhetorical and ideological layers of Return to Happiness as a representative realist novel. Rahimi conveys her thoughts and beliefs through the creation and development of diverse characters, either directly or implicitly. Her writings reflect personal and societal issues at both surface and deep levels and can be analyzed thematically, aesthetically, and ideologically. With these layers in mind, it becomes possible to conduct a dual structural and thematic analysis of the novel. The aim is also to identify the dominant discourses in the novel and ultimately form a relative understanding of women’s status in Iranian society, explore the nature of social popular novels that contain realist elements, and highlight the necessity of academic inquiry into these works.

Research Questions and Methodology

This study employs an analytical-descriptive approach. It relies on library sources and online data to examine Rahimi’s Return to Happiness in an attempt to answer the following questions:

1. How are the realist discourses and feminine essence expressed in Return to Happiness? How do they distinguish Rahimi’s style from the style of her male counterparts?
2. How do the selected words used by Rahimi reflect the rhetorical layers of the novel?
3. What is the most significant ideological discourse in the novel Return to Happiness?

Findings and Conclusion

Popular novels contain realist elements and thus fall within the domain of realism. Realism in fiction emphasizes the social nature of humans, examines fundamental traits of people and society, urges writers to detach themselves from their own beliefs, and requires distinguishing real-life truths from illusions, fantasies, and conventional ideas. Return to Happiness is a popular novel that embodies many features of realism. While listing its realist traits may be repetitive, analyzing them from a layered stylistic perspective brings fresh insight into genre-stylistic studies and helps re-identify components of popular novels.

In this paper, Return to Happiness is analyzed through rhetorical and ideological layers. The findings show that, lexically, the author predominantly uses concrete, marked, and realistic vocabulary, through which she conveys her ideological perspective. In the rhetorical layer, metaphor stands out as the most frequent trope. Rahimi’s main goal in using metaphor was to broaden the aesthetic scope of her characters’ thoughts. Similes used are mostly sensory and accessible.

On the ideological layer, with a focus on women’s concerns, Rahimi challenges the patriarchal discourse through the character of Saeedeh. However, she also maintains traditional portrayals of men and father figures. As such, there is no radical deconstruction in this regard; the author remains within the bounds of social realism. Another notable element is her depiction of love and romantic relationships, which occur under the shadow of a patriarchal discourse. Rahimi subtly encourages women to escape undesirable conditions. To this end, she created and developed the character of Saeedeh, through whom she expresses many of her beliefs to the audience. Overall, the ideological layer of the novel suggests that the author attempts to tell the story of women striving for independence and influence in society while avoiding extreme feminist or anti-male positions and preserving the respect for fatherhood and family institutions.

واکاوی مؤلّفه‌های رئالیستی رمان­های عامّه­پسند در چارچوب تحلیل لایه­های بلاغی و ایدئولوژیک نوشتار زنانه (نمونه پژوهی: بازگشت به خوشبختی اثر فهیمه رحیمی)

^{زهره تجدّد}[1]

^{مهیار علوی‌مقدّم}[2]

^{محمود فیروزی‌مقدّم}[3]

^{علی صادقی‌منش}[4]

تاریخ دریافت: 5/1/1403                                                      تاریخ پذیرش: 28/5/1403

چکیده

فهمیه رحیمی، نویسنده­ای است که پس از انقلاب، به جریان رئالیستی داستان­نویسی فارسی پیوست. نوشته­های او که عمدتاً رمان‌های رئالیستی عامّه­پسنداست در لایه­های روساخت و ژرف­ساخت، موضوعات فردی و جمعی را بازتاب داده­اند. هدف و مسئلۀ اصلی این پژوهش، واکاوی مؤلّفه‌های رئالیستی رمان عامّه پسند بازگشت به خوشبختی اثر فهیمه رحیمی، درچارچوبِ لایه­های بلاغی و ایدئولوژیک است تا به این پرسش پاسخ داده شود که چه گفتمان­هایی در این رمان مطرح  است؟ این پژوهش به روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه­ای، روش تحلیل کیفی و روش استدلال استقرایی انجام شده است. دراین رمان رئالیستی، نویسنده به واقعیت‌هایی مانند زندگی و روابط اجتماعی می پردازد و به مانند دیگر آثار این مکتب، زندگی عامة مردم را به شکلی عینی و واقعی بازمی تاباند؛ ازاین روست که واژه­های به­کاررفته در آن، عمدتاً عینی و نشاندار هستند و کارکرد اصلی آن­ها، تبدیل معقولات به محسوسات و تسهیل فرآیند درک مخاطب است. در لایة بلاغی، تشبیه و کنایه، بالاترین بسامد را درتصویرهای ادبی داراست. نویسنده با کاربست این عناصر، تصویرهای انتزاعی را به عینی تبدیل کرده است. همچنین، واکاوی لایۀ ایدئولوژیک نشان می­دهد فهیمه رحیمی به گفتمان زن­ستیز جامعة مردسالار و تلاش زنان برای رسیدن به استقلال شخصیتی پرداخته است. گستردگی و عامّه­پسندی رمان­های عامّه­پسند، ایجاب می‌کند پژوهش­های دانشگاهی از دوری­گزینی پژوهش پیرامون این رمان­های رئالیستی که واقعیت‌های جامعه را برجسته تر نشان می­دهد، دست بردارد و با نگاهی علمی- پژوهشی به سلایق عامۀ مردم و دلایل گرایش مردم به این سوی، توجه بیشتری نشان دهد.

کلیدواژه‌‌ها: رمان عامّه­پسند، رئالیسم، لایه‌های بلاغی و ایدئولوزیک، فهیمه رحیمی، بازگشت به خوشبختی.

1- مقدّمه

رئالیسم مکتبی عینی و بیرونی بود که بر بیانِ واقعیت‌های جامعه تاکید داشت و می کوشید واقعیت‌های زندگی، طبیعت و روابط اجتماعی را با زبانی بی پیرایه، ساده و عامّه پسند و درعین حال با نگاهی انتقادی بیان کند و مسایل و مشکلات زندگی مردم زمانه را به شکلی عینی و واقعی  باز تاباند. نویسندگان رئالیست، منتقدان جامعه خود بودند  که با نشان دادن مشکلات اجتماعی و فاصله طبقاتی میان مردم و پرده برداشتن از ناشایستگی های طبقه اشراف، اعتراض خودر را به حاکمان بیان کنند. اینان براین باوربودند ذائقه مردم، دیگر شعررا نمی پسندند وازاین رو، رمان و داستان کوتاه را برای بیان اندیشه های خود بر گزیدند و به دلیل واقع گرایی، کوشیدند به بیان دردها و مشکلات عامّة مردم بپردازند و ازاین روست که رمان‌های عامّه پسند در نظام فکری مکتب رئالیسم، جایگاهی درخوردارد.   

رمان­های عامّه­پسند به دلیل زبان ساده­ای که دارند و نیز، اوضاع و احوال عادی زندگی افراد را توصیف می­کنند، دارای مؤلّفه‌های رئالیستی است. این رمان‌ها، همواره از پایگاه مردمی ویژه­ای برخوردارند و بسیاری از دغدغه­های مردم در لایه­های مختلف جامعه در آثاری از این دست بازنمایی شده است. «نویسندگان این رمان­ها موضوعاتی تکراری و کلیشه­ای مانند عشق، سرنوشت و مشکلات خانوادگی را در طرح و پیرنگی تکراری و مشابه و در محیطی آشنا برای مخاطب که عمدتاً محیط خانه و خانواده است، اساس کار خود قرار می­دهند»(رسولی و طاهری، 1400: 104). بنابراین، می­توان راهکارهای متنوعی را در این رمان­ها برای برون­رفت از بحران­های فردی و گروهی گوناگون ردیابی کرد؛ راهکارهایی که با رویکرد رئالیستی دهه های پایانی سدة 20 م. و دهه های آغازین سدة21م. همخوانی دارد.

1-1- بیان مسأله 

در دوران معاصر، زنان نویسنده­ای که پس از انقلاب، در عرصة نویسندگی ظاهر شده­اند، کوشیده­اند در مسیر دشوار بیان مشکلات واقعی زنان جامعه قرارگام بردارند، فضای مردانۀ داستان­نویسی را تا حدّی متوازن کنند، از دغدغه­های جامعۀ زنانه سخن گویند، در آفرینش رمان‌های اجتماعی سویة رئالیستی در پیش گیرند، و فضای شخصیت­سازی را دوجنسیتی نمایند. این زنان دیدگاه­های خود را به روش­های گوناگون در آثار داستانی کوتاه و بلند رئالیستی خود بازتاب داده­اند که در این بین می­توان به فهیمه رحیمی (1392-1331) نویسندة رمان­های عامّه­پسندی رئالیستی مانند بازگشت به خوشبختی،  باور آفتاب، گیسو، عالیه، انتظار، مرا یاد دار، غوغای بی­هیاهو، ابلیس کوچک، اتوبوس، آریانا، اشک و ستاره، باران، بانوی جنگل، پاییز را فراموش کن، پنجره، پریا، تاوان عشق، خلوت شب‌های تنهایی و حرم دل اشاره کرد. این پژوهش درصدد است به واکاوی لایه­های سبک زنانة رمان‌های عامّه­پسند رئالیستی  بپردازد و لایه­های بلاغی و ایدئولوژیک رمان بازگشت به خوشبختی رابه عنوان نمونة مناسبی از یک رمان رئالیستی بکاود. فهیمه رحیمی، اندیشه­ها و باورهای خود را از راه آفرینش و پرورش شخصیت­های متنوع و به صورت مستقیم یا غیرصریح در اختیار مخاطبان قرار داده است. نوشته­های او در لایه­های روساخت و ژرف­ساخت موضوعات فردی و جمعی را بازتاب داده­­اند و قابلیت بررسی درون­مایه­ای، زیباشناختی و ایدئولوژیک داراست. با نظرداشتِ این لایه­ها، امکان تحلیل دوسویة ساختاری و درون­مایه­ای این رمان فراهم می­شود. همچنین، سعی بر آن است تا گفتمان­های اصلی موجود در این رمان مشخص شود تا در نهایت، سیمایی نسبی از جایگاه زنان در جامعۀ ایران به دست آید، به ماهیّت و چیستی رمان‌های عامّه پسند اجتماعی که درسطح گسترده ای دارای مؤلّفه‌های رئالیستی است بپردازد و ضرورتِ پژوهش و مطالعه پیرامون این رمان‌ها را توسط منتقدان ادبی یادآوری کند. 

براساس تمپلیت فایل اصلی در سایت به این سبک باشد:

1- 2- پرسش‌های پژوهش

این پژوهش می کوشد به این پرسش ها پاسخ دهد:

-چه گفتمان­هایی در رمان واکاوی مؤلّفه‌های رئالیستی رمان عامّه پسند بازگشت به خوشبختی اثر فهیمه رحیمی مطرح  است؟

- گفتارها و اندیشه های رئالیستی و ماهیت زنانه موجود در زمان بازگشت به خوشبختی که متمایز کننده سبک نویسندگی فهیمه رحیمی از آثار نویسندگان مرد می باشد، چگونه مطرح شده است؟

- واژه های منتخب فهیمه رحیمی چگونه بازتاب یافته لایه های بلاغی رمان بازگشت به خوشبختی است.

 - مهم ترین گفتمان ایدئولوژیک در رمان بازگشت به خوشبختی کدام است ؟

1- 3- روش پژوهش

بنیان این پژوهش، بر روش تحلیلی ـ توصیفی استوار است؛ گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای، تحلیل داده‌ها به صورت روش کیفی و روش استدلالی «استقرایی» انجام شده است. جامعة ‌آماری این پژوهش، رمان بازگشت به خوشبختی اثر فهیمه رحیمی وحجم نمونة تحقیق، بخش­هایی از رمان است که امکان استخراج شواهد مثالی مرتبط با واکاوی لایه­ای  ودر چارچوب مفاهیم رئالیستی از آن وجود داشته است. درواکاوی سطح بلاغی این رمان، صرفاً به تشبیه و کنایه اشاره شده است؛ زیرا نویسنده بارها از این دو ابزار تصویرسازی استفاده کرده و به تبیین گفتمان­های رئالیستی مورد نظر خود پرداخته است. بازتاب استعاره، تشخیص و مجاز در این رمان، بسیار نادر و در فرآیند گفتمانی تأثیری نداشته است.

1- 4- پیشینة پژوهش

تاکنون پژوهش­هایی پیرامون رمان­های عامّه­پسند نگاشته شده که از آن جمله می­توان به موارد ذیل اشاره کرد: صنعتی و همکاران (1398) در مقاله­ای با عنوان «بررسی فضای مفهومی عشق در رمان­های ایرانی عامّه­پسند و ادب دهۀ 80» بیان داشته­اند که این آثار نمایندۀ عشق رمانتیک در جامعه بوده و عشق حالتی از تقدس دارد، در حالی که رمان­های ادبی، نماینده­ای از عشق سیال در جامعه هستند. در این رمان­ها تشنگی عشق در تمام شخصیت­های داستان نمود دارد. کاظمی (1392) در پایان­نامۀ خود با عنوان تحلیل و نقد جایگاه ادبی- اجتماعی رمان­های عامّه­پسند به این نتیجه رسیده است که ارتباط معنادار و معکوسی بین میزان گرایش به رمان عامّه‌پسند و پایگاه اجتماعی- اقتصادی وجود دارد. افزون بر این، وجود ارتباط معنادار میان مقطع تحصیلی و گرایش به رمان عامّه­پسند دیده می­شود. رسولی و طاهری (1400) در مقالة «بررسی و تحلیل تحولات ساختاری و محتوایی رمان­های عامّه­پسند در ایران» به این نتیجه رسیده­اند که تغییر در شیوة روایت، شخصیت­پردازی، مضمون و به ویژه نوع نگاه به زن از جمله دگرگونی­هایی است که در این رمان­ها روی داده است. عسکری و همکاران (1402) در مقالة «تحلیل سبک­شناسی رمان­های پاورقی یا عامّه­پسند بر اساس نگاهی به رمان پاورقی تاریخی حمویه و بررسی شخصیت مرد در این اثر» به این نتیجه رسیده­اند که زبان این رمان­ها با توجه به نوع مخاطب، ساده و به دور از پیچیدگی و تکلف است. همچنین، عشق و وطن دو بن­مایة اصلی آن محسوب می­شود. در واقع، عشق زمینی و عشق به وطن در موازات همدیگر قرار دارند.

   در ارتباط با تحلیل آثار داستانی فهمیه رحیمی پژوهش­های چندانی صورت نگرفته است. تنها در یک مورد، فلاح و رضوانی (1398) در مقالۀ «بررسی جلوه­های زنانه در رمان­های عامّه­پسند با تکیه بر فمینیسم (با تأکید بر آثار برگزیدۀ فهیمه رحیمی، نسرین ثامنی و فتانه حاج­سیدجوادی)» به این نتیجه رسیده­اند که جلوه­های زنانه، در دو سطح فرم و محتوا نقش زنان را در این آثار مشخص می­کند و این نقش با توجّه به دیدگاه فمینیستی در دو بخش جنسی و جنسیتی طبقه­بندی می‌شود. نقش و جایگاه زنان در آثار بیان­شده، با تفاوتی عمده نوعی خودآگاهی زنانه را نشان می­دهد که اغلب بر اطلاع از جایگاه متعارف زنان و انعکاس آن استوار است و هیچ تمایلی به سمت دیدگاه‌های افراطی فمینیستی مشاهده نمی­شود.

   خلا پژوهشی پیرامون پرداختن به مؤلّفه‌های رئالیستی رمان‌های عامّه پسنداجتماعی فارسی که نمونه­ای درخور در چارچوبِ مکتب رئالیسم ایرانی است، نویسندگان این مقاله را به این پژوهش واداشت. امّا چون لازم بود این پژوهش، چارچوبه ای پژوهشی داشته باشد و از بیان ویژگی های توصیفی بازتاب رئالیسم دراین گونه رمان‌ها که چه بسا تکراری و غیر کاربردی به نظرمی رسید دوری گزیید به واکاوی لایه های این رمان رئالیستی  پرداخته شد. با توجّه به سوابق مطالعاتی محدود، پزوهش حاضر، کوششی است نوآورانه برای واکاوی و تحلیل لایه­های بلاغی و ایدئولوژیک یک نویسندة رمان رئالیستی عامّه پسند. خلا پژوهشی ناشی از عدم تحلیل رمان‌های عامّه پسند به ویژه اثری از یک رمان نویس زن، بر پایة  کاربست لایه های بلاغی و ایدئولوژیک، نویسندگان را باهدف واکاوی گفتمان­ رئالیستی این رمان، به این پژوهش واداشت

2- چارچوب­ نظری پژوهش

سبک را برآیند رویکرد ویژۀ هر صاحب اثر به دنیای درونی و بیرونی دانسته­اند که در روش منحصربه فرد و خاصی بازتاب می­یابد. یکی از ویژگی­های اصلی هر سبک، تکرار و تداوم کنش­های زبانی ویژه در بافتی متنی است. از دید زبان­شناسان، سبک هنگامی شاخص و به اصطلاح، دارای هویّت می­شود که تکرار هدفمند و معنادار عناصر صوری زبان در سخنان سخن­پرداز، آشکار و محسوس باشد و بتوان نمودِ آن را در بخش­های مختلف یک اثر پیدا کرد. بر این اساس، اگر صاحب اثر به صورت اتفاقی و نه از روی تدبیر قبلی، شماری از ساختارهای دستوری یا واژه یا اصطلاح یا تصویر و درون­مایه­ای مشخص را بارها در اثر خلق­شده به کار بندد، آن را نمی­توان مشخصه­ای سبکی به حساب آورد. آن­چه باعث می­شود یک سبک خاص شکل بگیرد و نمود پیدا کند، بسامد و تکرار قابل توجه یک شاخصه است. نکتۀ ظریفی که در این بین وجود دارد این است که حتی با وجود تکرارهای پیاپی یک شاخصه نمی­توان به سبک صاحب اثر پی برد، بلکه آن­چه زمینه­ساز سبک­سازی می­شود، رفتار زبانی مشخص و هدفمندانه­ای است که برای بازنمایی معنا یا مجموعه­ای از معانی در نظر گرفته می­شود. پس لزوماً میان رفتار زبانی و برجستگی سبکی، ارتباط مستقیمی وجود ندارد. بر این پایه، امکان دارد ویژگی زبانی یا متغیر کلامی، در متن تولیدی از تکرار قابل توجهی برخوردار باشد، ولی از لحاظ سبک­شناسی دارای برجستگی نباشد. در دوران معاصر، کاویدنِ لایه­های سبکی را باید رویکرد نسبتاً نوینی دانست که قابل توجه پژوهشگران قرار گرفته و مبانی آن در بسیاری از متن­پژوهی­ها مورد نظر بوده است. این رویکرد، «از آشفتگی تحلیل و تداخل داده­ها و دیدگاه­ها پیش­گیری می‌کند و در هر لایه امکان کاربرد نگرگاه­ها و روش­های مناسب را فراهم می­سازد» (فتوحی، 1391: 217) و زمینه­های لازم را برای بازخوانی لایه­های زیرین اندیشه­های صاحب اثر ایجاد می­نماید.

1-2- گذری بر سبک شناسی لایه‌ای

در دوران معاصر، افزون بر سبک شناسی سنتی، گونه­های سبک­شناسی جدیدی وجود دارد: سبک­شناسی ساختارگرا و سبک­شناسی لایه­ای.  در سبک­شناسی لایه­ای،  پنج لایه  برای بررسی سبک یک اثر در نظر گرفته می­شود: لایه­های آوایی، واژگانی، نحوی، بلاغی و ایدئولوژیک. «وقتی متن را در پنج لایة مختلف تحلیل می­کنیم، مشخصه­های برجستة سبک و نقش و ارزش آن­ها در هر لایه جداگانه مشخص می­شود. این روش، کشف و تفسیر پیوند مشخصه­های صوری متن با محتوای آن را آسان­تر می­سازد» (فتوحی، 1391: 237). بنابراین، کارکرد اصلی سبک­شناسی لایه­ای ایجاد ارتباط میان ساختار و محتوای یک اثر است. در واقع، کاربست مبانی این روش، از افراط و تفریط نظریه­های ساختارگرا و محتواگرا  در حوزة سبک­شناسی کاسته است.

2-2- رمان­های عامّه­پسند فارسی: نمونة اعلای آثار رئالیستی و ضرورت پرداختن به این رمان‌ها

اصول و مبانی رئالیسم عبارتند از: همانندی به زندگی؛ باور پذیری ساختی بن مایه های رمان به عنوان واقعیت‌های داستانی؛ بازتاب معضلات، مشکلات، نابسامانی ها و کاستی های زندگی امروز؛ گزینش شخصیّت­ها و بن مایه­های داستانی از طبقه متوسط؛ وابستگی نویسندگان این آثار به طبقة متوسط؛ عینی گرایی، درون مآبی و واقعیت  باوری، رمان پسندی؛ سادگی و روشنی درون مایه، بیان جزییات زندگی روزمره و مواردی ازاین دست. تمام این ویژگی­ها را می­توان به روشنی در رمان عامّه پسند فارسی یافت.  دریک رمان عامّه پسند، افزون بر این ویژگی­ها می­توان کشمکش طبقاتی، شهرنشینی، توجّه به ساختار ازدواج و زندگی خانوادگی و پرداختن به رویدادهای تاریخی به مثابة زمینة داستانی را یافت( ر.ک: حسینی، 1396: 98-96). رمان­های عامّه پسند سعی می­کنند به لایه­های زیرین زندگیِ شخصیت­های عادی داستان نفوذ کنند و با زبان آن­ها حرف بزنند و از زاویۀ دید این مردم به دنیا بنگرند. این امر باعث رشد هم­ذات­پنداری در میان شنونده­های رمان عامّه­پسند می­شود. در مجموع، اگرچه رمان­های عامّه­پسند از دید فرم و چه بسا ساختار، چندان قابل اعتنا نیستند و گاهی ضعیف به نظر می­رسند، ولی به دلیل اقبال عمومی نسبت به این آثار و بازنمایی آرزوها و دغدغه­های تودۀ مردم و توصیف بخش قابل توجّهی از روحیات و گرایش­های جامعه، بایسته است در پژوهش­های علمی- دانشگاهی مورد نظر پیوهشگران قرار گیرند و کاویده شوند. رمان­های عامّه پسند فارسی، نمونة اعلای آثار رئالیستی است و از آن­جایی که « مکتب رئالیسم، بزرگ­ترین مکتبی است که با نوع ادبی رمان شناخته شده است و مهم­ترین رمان­های جهان، اغلب رمان­های رئالیستی بوده اند»( حسینی، 1396: 84) و باتوجّه به گستردگی مؤلّفه‌های رئالیستی در ادبیات داستانی جهان که رمان­های عامّه پسند، نمونة بارزی است که در چارچوب این مکتب جای می گیرد، ضرورتِ پرداختن به این گونه رمان­ها با نگاهی علمی، دقیق و آکادمیک دو چندان می شود. 

3-2- جایگاه فهیمه رحیمی در آفرینش رمان­های عامّه پسند رئالیستی فارسی

در میان نویسنده­هایی که رمان عامّه­پسند رئایستی آفریده­اند، فهیمه رحیمی به خوبی توانسته است با آفرینشِ شخصیت­های گوناگون (فارغ از جنسیت)، تاحدّ زیادی موفق عمل کند. به گونه­ای که رمان­های او در شمار آثار پرفروش قرار گرفته و با استقبال مخاطبان روبه­رو شده است. بنابراین، فهیمه رحیمی با مخاطب­شناسی دقیق، خواسته­ها و نیازهای آنان را در داستان­های خود بازتاب داده و شخصیت­هایی را آفریده است که تجربه­های مشترک و نزدیکی با خواننده­ها و مخاطبان دارند. شخصیت­های زن در رمان­های فهیمه رحیمی، در غالب موارد سعی می­کنند برهم زنندۀ وضعیت نامطلوب موجود باشند و از استقلال شخصیتی برخوردارند. این زنان می­توانند بدون مردان به زندگی خود ادامه دهند. اگرچه او در این آثار، مردستیزانه رفتار نمی‌کند، ولی در تلاش است زنان را دارای قدرت و توانایی لازم برای ادارۀ زندگی نشان دهد.

4-2- درون­مایه و شخصیت­های رمان بازگشت به خوشبختی

رمان بازگشت به خوشبختی به بخشی از زندگی دختری به نام رویا می­پردازد که ماجراهای عاشقانۀ جالبی را تجربه می‌کند. دوست برادر رویا مدتی در خانۀ آن­ها ساکن می­شود و علاقۀ قلبی در وجود پسر (خسرو) شکل می­گیرد. خسرو که اهل شرم و حیاست، به دلیل باورهای عامیانه، احساس خود را نسبت به این دختر کتمان می‌کند و رویا بی­آن­که از کیفیت و ماهیت این عشق باخبر شود، با فردی دیگر ازدواج می‌کند و زندگی در خارج از کشور را برمی­گزیند. بعد از مدتی، این ازدواج به جدایی می­انجامد. دلیل اصلی طلاق، هوسبازی شوهر رویا ذکر شده است. نویسندۀ رمان سعی می‌کند با تکیه بر شخصیت رویا به بخشی از دغدغه­های زنانه در مواجه با گفتمان مردسالاری بپردازد و افکار سنتی بخشی از لایه­های جامعه را شرح دهد. از دید نویسنده، زنان می­توانند با خودباوری و عدم سکوت، شرایط موجود را به گونه­ای مطلوب­تر رقم بزنند و از سیطرۀ مردان خودکامه خارج شوند. رویا در بخش­های اصلی رمان، این­گونه رفتار کرده و تحسین مخاطب را برانگیخته است. این زن پس از بازگشت به ایران، از عشق خسرو نسبت به خود آگاه می­شود و بعد از فراز و نشیب­های بسیار، ازدواج میان این دو شکل می­گیرد و بازگشت به خوشبختی کامل می­شود و به انجام می­رسد. مردانی که در این رمان نقش­آفرینی می­کنند، اغلب دیدگاهی متعادل در برابر زنان دارند و از هژمونی سخت و خشن مردانه، خبری نیست. این امر باعث می‌شود، رویا با فراغ بال آسوده­تری برای ایجاد تغییرات در زندگی خود گام بردارد و در این راه موانع غریبی را بر سر راه خود تجربه نکند.  

3- تحلیل داده­ها

در این پژوهش سعی شده است لایه­ های بلاغی و ایدئولوژیکِ رمان بازگشت به خوشبختی اثر فهیمه رحیمی کاویده شود، واکاوی لایه هایی که  به شناخت اندیشه­های نویسنده و اهداف و انگیزه­های او در آفرینش این رمان رئالیستی یاری می‌رساند. این دو لایه، به پژوهشگر، در تحلیل گفتمان رمان نویسی زنان ایرانی در چارچوب رمان­های عامّه پسند یاری می‌رساند؛ درعین حال، تحلیل لایه های واژگانی، واکاوی لایه­های بلاغی و ایدئولوژیک را دقیق تر و استوارتر می کند، ازاین رو، در وهلة نخست به بررسی لایه های واژگانی رمان بازگشت به خوشبختی پرداخته شده است.  در این جستارها، به دلیل پرهیز از اطناب و  زیاده نویسی، به گزیده­ای از شواهد مثالی که در اثبات فرضیه­های تحقیق مؤثر بوده­اند، اشاره شده است.

1-3- لایۀ واژگانی

قدرت تمایزبخشی واژگان در گسترۀ سبک­شناسی به اندازه­ای است که گاه به تنهایی تفاوت­های سبک فردی و دوره­ای را رقم می­زند. به عبارت دیگر، «اهمیت گزینش واژگان تا حدی است که جلوه­های هنری شعر، به نوع گزینش و چیدمان خاص واژگان بستگی دارد»(عمران­پور 1388: 167). واژه­های ایستا و منجمد نیستند، بلکه جاندار و پویا هستند (Simpson, 2004: 4) و هر کدام در انتقال معنایی خاص به مخاطب نقش دارند؛ چراکه واژه­ها از دید ساختمان و دلالت و معنا با یکدیگر متفاوت هستند. یاکوبسن نیز، بر منش ویژۀ آهنگ و هم­صدایی واژه ها و حضور آشکار شاعر که باعث تجریدی­تر، ژرف­تر و پرمعناتر شدن شعر می­شود، تأکید دارد (احمدی، 1378: 332). واژه­ها به خوبی می­توانند در منظورشناسی شاعر یا نویسنده اثری مستقیم و مطلوب داشته باشند و بخشی از منطومة فکری او را به گروه هدف انتقال بدهند. «بخش عمده­ای از سرشت یک سبک را نوع گزینش واژه­ها می­سازد. واژه­ها ... تاریخ و زندگی­نامه دارند، حتی شخصیت و شناس­نامه و بار عاطفی و فرهنگی دارند» (فتوحی، 1391: 249). بنابراین، با بررسی آن می­توان به شناخت بهتری از لایه­های ژرف­ساخت اثر تولیدی دست یافت.

بازتاب شماری از واژه­ها در رمان بازگشت به خوشبختی، بیانگر نگرش­های خاص ایدئولوژیکِ فهیمه رحیمی است. «مصالح اولیۀ هر شاعری را دایرۀ واژگان و فرهنگ لغات او تشکیل می­دهد» (مهری و همکاران، 1398: 334). بر این پایه، فهیمه رحیمی با استفاده از دایرۀ واژه­های گسترده، بخشی از باورهایش را تبیین کرده است. این واژه­ها با دقت خاصی برگزیده شده و بار معنایی ویژه­ای را دربر می­گیرند و بازتاب عینی تفکرات و باورهای انتزاعی نویسنده هستند. وجه غالب در لایۀ واژگانی این رمان، نگرشی اجتماعی با رویکرد به دغدغه­های زنانه است که از راه واژگان غالباً عینی و نشاندار انعکاس یافته­اند. البته، مقولات عاشقانه هم از این راه بازنمایی شده­اند. در کل، این واژه­ها دارای دو ویژگی شاخص هستند: عینی و محسوس بودن؛ نشانداری. این دو ویژگی در دیگر رمان­های رئالیستی نیز بازتاب گسترده ای دارد و واکاوی آن­ها، مؤلّفه­های رنالیستی را در این رمان عامّه پسند، بیشتر نشان می­دهد.

الف. واژه­های عینی و محسوس

فهیمه رحیمی برای تشریح موضوعات انتزاعی از واژه­­های عینی استفاده کرده و مقولات ذهنی را به محسوسات بدل نموده است. با این روش، درک مخاطب از مطالبی که او در ذهن دارد، افزایش می­یابد و در فرآیند درک مخاطب سهولت ایجاد می­شود. رحیمی در ابتدای داستان به واسطۀ کاربست واژه­­های حسی همچون «لبخند، کمرنگ، لب، نفس، سینه و کشیدن نفس»، شرایط روحی و درنی شخصیّت­ها را به عنوان مقوله­ای انتزاعی برای مخاطب تشریح شده است. با این روش، گروه هدف (مخاطب)، بهتر در جریان کنش­ها و گفتارهای شخصیّت­ها قرار می­گیرد:

«لبخند کمرنگی بر لبش نقش بست و گفت: اگر فکر می­کنی نمی­توانی آن را حمل کنی، بگذار تا خودش ببرد. نفسی را که در سینه حبس کرده بودم، با کشیدن نفس عمیق­تری خارج کردم و گفتم: حالا که مسئولیت رساندن آن را قبول کرده­ام، می­بَرم» (رحیمی، 1373: 2).

در بخشی از داستان، راوی که شخصیت اصلی است، فرآیند آغاز و شکل­گیری عشق را با به­کارگیری واژه­های عینی نشان داده و ابراز می‌کند. نویسنده کوشیده است پدیدة انتزاعی عشق را با تکیه بر ظرفیت­های واژه­هایی که عینیت دارند، بازنمایی کند. مخاطب با شنیدن واژه­های «جوان، لباس محلی، بلوز و شلوار، برادر، دیدن، چهارشانه، موی پرپشت و سیاه، خنده، دندان­های سپیدش، پوست، گندم­گون، درخشیدن» که به صورت مسلسل­وار و خوشه­ای ذهن او را به تسخیر درمی­آورند، تصویر و درک بهتری از عشق – آن­گونه که در ذهن راوی می­گذرد- به دست می­آورد:

امروز مستأجرمان می­آید، چه خوب است که تو هم قدری به من کمک کنی. مادر او چه شکلی است؟ خوب مثل تمام جوان­های دیگر است. چرا باید سنش را کمتر بگوید؟ آیا او لباس محلی پوشیده است؟ نه مثل برادرت بلوز و شلوار بر تن دارد. هنگام عصر با سعید از خانه خارج شدند. از پشت او را دیدم، چهارشانه، با موهای پرپشت و سیاه ... هنگام خنده دندان­های سپیدش زیر پوست گندم­گونش می­درخشید (رحیمی، 1373: 14).

واکنش­ها و درونی­های افراد و نیز، محیط پیرامون در غالب بخش­های داستان با کاربست واژه­های عینی و محسوس، بازنمایی شده است. فهیمه رحیمی کوشیده است از این راه پیوندی میان دنیای درونی و بیرونی شخصیت ایجاد کند و بر گسترة درک مخاطب بیفزاید. در واقع، واژه­ها زمانی که در کنار هم قرار می­گیرند، پیامی را به گوش شنونده می­رسانند و او را با شخصیت­های داستان، بیشتر آشنا می­کنند. شخصیت اصلی رمان یعنی سعیده سعی می‌کند با توجّه به ظاهر طرف مقابل، به کشف درونی­های بهرام و احوال فعلی او بپردازد و برداشت­های خود را با مخاطب به اشتراک بگذارد:

موقع برگشت یک بلوز و ژاکت برای مادر و مقداری شیرینی خریدم. خوشبختانه همۀ اعضای خانواده جمع بودند. بهرام هم بود، اما برخلاف دیگران که می­خندیدند و به من تبریک می­گفتند، بهرام خیلی خشک و رسمی رفتار می­کرد. ظرف شیرینی را مقابلش گذاشتم، اما او درد سینه را بهانه قرار داد و از خوردن امتناع ورزید آیا به راستی بیمار بود؟ پس چرا سرفه نمی­کرد؟ با آنکه هوای اتاق گرم نبود، اما روی پیشانی­اش عرق نشسته بود(رحیمی، 1373: 26).

شخصیّت اصلی داستان از شور و ذوق درونی خود پس از شنیدن بازگشت برادر و دوستش –که مورد علاقۀ اوست- سخن می­گوید. نویسنده به قدری از واژه­های عینی همچون «زمستان، نامه، بهار، خانه و نقاش» استفاده کرده که حتّی بدون یادکرد مستقیم از عواطف درونی شخصیّت مورد نظر و صرفاً با دنبال کردن واژه­های محسوس، می­توان به جهان درونی او پی برد:

«در اواخر زمستان، نامه­ای از سعید داشتم که نوشته بود دورۀ تخصّصی را با موفّقیّت گذرانده­اند و برای ماه دوم بهار به ایران بازمی­گردند. او از علامت جمع استفاده کرده بود و من امیدوار شدم که بهرام نیز برمی­گردد. خانه را به دست نقّاش سپردیم و روزشماری می­کردیم» (رحیمی، 1373: 64).

ب. واژه­های نشاندار

واژه­های نشاندار «علاوه بر دلالت بر یک مفهوم خاص، دربردارندۀ معانی ضمنی و مفاهیم ارزشی نیز هستند که نگرش و طرز تلقی نویسنده و گوینده را در خود دارند» (فتوحی، 1391: 264). در مقابل، عناصر عاری از نشان به بخشی از امکانات زبانی (آواها، واژه­ها، نحو) گفته می­شود که ساده، عادی، خنثی و همگانی هستند و آن­ها را بخش پیش­الگو یا ارزش­های پایۀ زبان می­نامند (فتوحی، 1391: 263). واژه­های نشاندار در گسترۀ سبک­شناسی این امکان را فراهم می­کنند که مخاطب به بخشی از رویکردهای صاحب اثر پی ببرد و در جریان منظورشناسی، موفق­تر عمل کند و میزان دخالت یا بی­طرفی پدیدآورندۀ متن آشکار شود.

اصلی­ترین جهان­بینی منعکس در رمان بازگشت به خوشبختی، اهمیّت دادن به ارزش­های زنانه و تقابل با گفتمان مردمحور است، یعنی ویژگیی که در جامعة ایرانی، واقعیتی عینی و رئالیستی دارد.  فهیمه رحیمی در بخش­های متعددی از داستان به بازنمایی رویکردهای زن­گرایانه­اش پرداخته و به طور کلّی، داستان را به بستری مطلوب برای ترویج گفتمان مورد نظر خود تبدیل کرده است. در این راستا، کاربست واژه­های نشاندار در بیان ابعاد گوناگون دیدگاه­های او اثرگذار بوده است. هر کدام از واژه­های مشخص­شده در متن ذیل، دارای بار مفهومی مشخصی هستند که تضاد میان ارزش و ضدارزش را به مخاطب انتقال می­دهند. این واژه­ها با واژه­های دیگر ارتباط تنگاتنگی دارند و در مجموع، خوشه­های واژگانی را در بندهای گوناگون ایجاد کرده و ساختار ایدئولوژیک مورد نظر نویسنده را بیان می­دارند. فهیمه رحیمی از زبان شخصیت سعیده، دغدغه­های یک زن را برای آینده شرح می­دهد و به نقد آن می­پردازد. واژة «خودم» در این متن بسیار کلیدی به نظر می­رسد؛ زیرا تلاش سعیده برای در نظر گرفتن خود در فضایی مردسالار را به نمایش می­گذارد. در واقع، رحیمی به صورت غیرمستقیم بیان می­دارد که زن به غیر از دیگران، به خودش هم می­تواند بیندیشد و خواسته­های خود را در اولویت قرار دهد. در این طرز تفکر، زن دیگر جنس دوم محسوب نمی­شود و مرزهای جنسیتی برآمده از گفتمان مردمحوری، رنگ می­بازد و درهم می­شکند. سعیده به خیال­پردازی­های خود برای آینده ادامه می­دهد و از این­که با اخذ مدرک دیپلم هم­چنان بیکار است، ابراز ناراحتی می‌کند. او دغدغة پیشرفت دارد و نمی­خواهد در پستوی خانه بنشیند و نگاه سنتی تحمیل­شده بر خود را پذیرا شود. سعیده از داشتن هدف و رسیدن به آن سخن می­گوید و در نقش زنی دغدغه­مند ظاهر می­شود. او به نقد افکار گذشتة خود می­پردازد و نگاه سطحی خویش به تحصیل و مدرک­گرایی را نکوهش می‌کند. این طرز اندیشه نشان از بروز تحولات چشمگیر درونی در زنی دارد که می­خواهد خلاف فضای غالب جامعه حرکت کند. فهیمه رحیمی با کاربرد واژه­های نشاندار که در متن ذیل مشخص شده است، این پیام را به مخاطبان عام (جامعه) و خاص (زنان) خود انتقال داده است:

در حالی که به بیرون خیره شده بودم، به خودم می­اندیشیدم. به هجده بهاری که پشت سر گذاشته بودم و اینکه حالا به عنوان دیپلمۀ بیکار چه می­خواهم و به دنبال کدام هدف هستم. برای آینده تصمیمی نداشتم، حتی دوازده سال تحصیل را نه به خاطر کاره­ای شدن، بلکه به صرف اینکه باید خواند و مدرک گرفت، گذرانده بودم (رحیمی، 1373: 2).

اهمیت نهاد خانواده، در گفتمان­های مطرح­شده از سوی فهیمه رحیمی جایگاه ویژه­ و واقع گرایانه هم در جامعه و نیز در چارچوب مؤلّفه‌های رئالیستی جای دارد. سعیده اگرچه همراه و همگام با جریان مردسالار نیست، ولی پیوندهای عاطفی خود را به طور کامل با این گفتمان، قطع نکرده و هنوز بسیاری از مبانی سنتی را می­پذیرد. این رویکرد نشان می­دهد که رحیمی زنان سنت­گریز افراطی را به عنوان الگوی تغییرات زنانه تأیید نمی‌کند، بلکه سعی دارد با ایجاد تعادل میان گفتمان فمینیستی و سنت­گرا، راه سومی را پیشنهاد دهد. در ساختار فکری این زن، پدر و مادر به عنوان شخصیت­های مورد احترام و بااهمیت جلوه­گر شده­اند:

پدر برای گرم نگه داشتن کانون خانواده از هیچ تلاشی کوتاهی نکرده است و تا آنجا که توان داشته برای راحتی ما زخمت کشیده. او از مادر به عنوان زنی کامل و بی­عیب نام می­برد و از ما می­خواهد مادر را نمونه و الگو قرار دهیم. شاید به خاطر اینکه مادر یک فرهنگی بازنشسته است» (رحیمی، 1373: 4).

با وجود این­که فهیمه رحیمی سعی می‌کند شخصیتی تحول­خواه از سعیده خلق کند، ولی از واقعیت‌های ایدئولوژیک زنانی چون سعیده و طبقة فکری­ای که بدان تعلق دارند، غافل نمی­شود. در نتیجه، در بخشی از رمان، ظاهرگرایی این دختر و اندیشه­های نسنجیدة او در ارتباط با تحصیل بازگو می­شود:

گفتم: حالا که به دانشگاه نمی­روم، دوست دارم اتاقم را با مدارک و گواهی­نامه­های آموزشگاهی پر کنم. بالاخره متقاعد شدند و من با شروع ماه دوم زمستان از شرکت مسعود تقاضای کار کردم (رحیمی، 1373: 23).

از دیگر ویژگی­های شخصیّت اصلی داستان، سرنوشت­باوری و جبرگرایی اوست. سعیده بارها از تقدیری که برایش رقم خورده است، سخن به میان می­آورد و اختیار خود را در وقوع حوادث گوناگون، نادیده می­گیرد. بازتاب این رویکرد در اندیشۀ یک فرد، نشان از روحیّۀ تسلیم­پذیری و بی­انگیزگی او برای مبارزه و برهم­زدن موقعیّت کنونی­اش دارد:

«بعد به شوخی اضافه کردم: بهتر است تو یک بنگاه همسریابی باز کنی، ثواب می­کنی و هم ... حرفم را قطع کرد و گفت: برای دوستان دیگر پادرمیانی نمی­کنم، ازدواج نافرجام تو به اندازۀ کافی برایم پشیمانی به دنبال داشت ... نه تو چرا باید شرمنده باشی، سرنوشت من این­طور بود» (رحیمی، 1364: 68).

تصویری که نویسنده از شماری از شخصیت­های مرد ارائه می­دهد، درخور توجه است. او بهرام را شخصیّتی معرّفی می‌کند که نگاهی سنّتی به زنان دارد و آنها را در چهارچوب­های نهادینه­شده و غیرمدرن می­پسندد و تعریف می‌کند. با اینکه بهرام بیرون از کشور زندگی کرده و پزشک است، اما همچنان اندیشه­های مردسالارانه و مرتبط با فرهنگ پدرسالار در او دیده می­شود. در واقع، رحیمی سعی می‌کند از این طریق به مخاطب نشان دهد که این گفتمان به چه میزان در لایه­های زیرین فکری مردان ایرانی نفوذ کرده و به سادگی تعدیل نمی­شود. واژه­های نشانداری که رحیمی به کار می­گیرد، این رویکرد بهرام را به تصویر می­کشد و تقابل ایدئولوژیک زن تحول­خواه و مرد سنّتی را بازنمایی می‌کند:

«هر دو به این نتیجه رسیدیم که برای یکدیگر ساخته نشده­ایم و زوج مناسبی نیستیم. بهرام مرا نمی­خواهد. او به دنبال سعیدۀ گذشته است.سعیده­ای که ساده لباس می­پوشید و آرایش نمی­کرد. دختری که بهرام دوست داشت، دارای حجب و حیای دخترانه بود، اما من فاقد آن هستم» (رحیمی، 1364: 80).

فهیمه رحیمی قصد ندارد شخصیتی آرمانی و کامل خلق کند؛ زیرا معرفی چنین الگویی برای مخاطبان او به ویژه زنان، باورپذیر نیست. او از زنی سخن به میان می­آورد که همچون دیگران است و گاهی اشتباه­هایی دارد، ولی در فرآیند رشد و دیگرونی شخصیتی قرار دارد. به عبارت دیگر، نویسندة رمان در تلاش است شخصیتی را خلق کند که در دسترس دیگران قرار دارد، شخصیّتی که در عرصة واقعی جامعه، نمودهای عینی و ملموس دارد.

3-2. لایۀ بلاغی

با استفاده از آرایه­های ادبی لفظی و معنوی، مرزهای تخیل شاعر تا بی­نهایت گسترش پیدا می‌کند و بر جذابیت اثرش افزوده می­شود. این آرایه ها، رمان­نویس را دربیان واقعیت‌های جامعه، توانمندتر می کند. «فنون بلاغی [صرفاً] با چگونگی بیان اندیشه­ها سروکار ندارند، بلکه بر چگونگی اندیشیدن نیز، تأثیر می­گذارند» (سجودی، 1387: 52). بنابراین، با تحلیل بلاغی یک اثر، پی بردن به سبک مؤلف، منظومۀ فکری و تمهیدات ادبی مورد استفادۀ او فراهم می­گردد. «لایۀ بلاغی سبک هم در برونۀ زبان تأثیر می­گذارد و هم در درونۀ آن. منظور از بلاغت در برونۀ زبان، آن دسته از مؤلفه­هایی است که صورت زبان را برجسته می‌کند و به آن وجوه ادبی می­بخشد. از این دسته با نام آرایه­های بدیعی یا صناعات بدیعی یاد می­شود» (مهری و همکاران، 1401: 268). در بین مصداق­های برونۀ زبان، تشبیه به عنوان یکی از ابزارهای اصلی تصویرپردازی و تخیّل از جایگاه ویژه­ای برخوردار است. «دو شاخۀ بلاغت و سبک­شناسی تا آن­جا درهم تنیده­اند که تمهیدات بلاغی و صناعات بدیعی را تمهیدات سبکی نیز می­نامند. تمهیدات سبکی (آرایه­های بلاغی یا صنایع بدیعی) نه تنها برای تحلیل متن، بلکه برای آفرینش متن خلاقه نیز آموزش داده می­شوند» (فتوحی، 1391: 103). بنابراین، نویسنده­ای که از آرایه­های ادبی در داستان خود استفاده می‌کند، جنبه­های ادبیّت متن خود را تقویت می‌کند و امکان رسیدن به تحلیلی جدید از اثر خلق­شده را از سوی مخاطب فراهم می­آورد.

الف. کاربرد تشبیه

تشبیه یکی از اصلی­ترین صور خیالی است که شاعر با آن می­تواند ارتباط میان پدیده­های گوناگون را تقویت کند و حس زیبایی­شناسانۀ شنونده را به اقناع برساند. فهیمه رحیمی هم از ظرفیت­های این آرایه در رمان بازگشت به خوشبختی استفاده کرده است. او با کاربستّ تشبیهات زودیاب و ساده­فهم و ایجاد حالت مقایسه­ای میان مشبه و مشبهٌ­به، به تداعی مفهوم اصلی که در ذهن دارد، یاری رسانده است. بخش قابل توجّهی از تشبیهات به­کار رفته در رمان بازگشت به خوشبختی، سویه­های عاشقانه و زن­گرایانه دارند. این تشبیهات که غالباً حسی و ساده هستند، از عمق معنایی کمتری برخوردارند. تشبیهاتی از این دست، بیانگر جهان محسوس درون شخصیت و نویسندة داستان هستند.

پربسامدترین نوع تشبیه در رمان  بازگشت به خوشبختی، معقول به محسوس است. هرگاه مشبه از معقولات و مشبهٌ­به از محسوسات باشد، این تشبیه نمود پیدا می‌کند. نویسنده بسیاری از مفاهیم انتزاعی و ذهنی را از این طریق برای مخاطب خود شرح داده و مفاهیمی را که در دنیای واقعی مابه­ازایی ندارند، با مانسته کردن به پدیده­ای محسوس، قابل درک کرده است. در بخش پایانی رمان، سعیده که در حضور خانوادة همسرش قرار دارد، ابراز خشنودی می‌کند. برای او خانواده اهمیت ویژه­ای دارد و ارزش آن را به خوبی درک می‌کند؛ زیرا به واسطة ازدواج نخست و سکونت در خارج از ایران، مدتی از داشتن نعمت خانواده محروم بوده است. سعیده برای نشان دادن اهمیت اعضای خانواده در زندگی­اش آن­ها را به ستاره­هایی تشبیه می‌کند که در آسمان می­درخشند. در واقع، او خود را آسمانی می­داند که ستاره­های آن، اعضای خانوادة خودش و همسرش هستند. زیبایی و درخشندگی این آسمان با نور این ستاره­ها (محبت) تضمین خواهد شد:‌ «امشب باز در جمع خانواده هستم. اگر این جمع مهربان را نداشتم، چه می­کردم؟ هر کدام از آنها دریچه­ای از نور و امید را به رویم می­گشایند و آسمان تاریک زندگی­ام را با ستارگان محبت خود روشنی می­بخشند» (رحیمی، 1373:‌ 226). نویسنده دو مفهوم انتزاعی و معقول زندگی و محبت را به عنوان مشبه و دو واژة عینی و محسوس آسمان و ستارگان را به عنوان مشبهٌ­به آورده است.

در تشبیهی دیگر، پدر بهرام به توصیف عروس خود یعنی سعیده می­پردازد. این تشبیه نشان از استحکام روابط خانوادگی دارد. پدر بهرام سعیده را همچون دختر خود صدا می­زند و می­داند و این امر نشان از جایگاه عروس در خانوادة همسرش دارد. یکی از سویه­های مفهوم خوشبختی که در رمان بازگشت به خوشبختی بارها مورد تأکید قرار گرفته، تقویت روابط خانوادگی است که در تشبیه ذیل هم نمود پیدا می‌کند. به طور کلی، فهیمه رحیمی مفهوم خانواده را ستوده و بر لزوم حفظ آن تأکید کرده است: «نگاهی از روی سپاس به پدر او (بهرام) کردم. او شال رنگینی بر شانه­ام انداخت و گفت: تو (سعیده) هم عروس منی و هم دختر منی. با ورود دیگر اعضای خانواده، محفلی گرم به وجود آمد» (رحیمی، 1373: 228). در این تشبیه، مشبه (سعیده) محسوس و مشبهٌ­به (دختر) هم محسوس هستند. هرگاه مشبه و مشبهٌ­به از محسوسات باشند و در دنیای واقعی توسط یکی از حواس درک شوند، آن تشبیه واقع­گرایانه­تر خواهد بود؛ زیرا مخاطب با هر کدام از طرفین تشبیه آشنایی دارد و می­تواند تصویری از آن در ذهن خود بپروراند. «کلامی که در آن تشبیه حسی به حسی بیشتر باشد، برآمده از ذهنیتی است حسی و نگاهی به پوستۀ محسوس اشیاء [دارد]» (فتوحی، 1391: 306). در تشبیهی دیگر، سعیده پس از جدایی از پرویز به اصرار برادرش، سعید با بهرام ملاقات می‌کند. پس از این­که در رستوران با هم به صحبت مشغول می­شوند، سعیده به شناختی نسبی از بهرام دست می­یابد و ناخودآگاه به مقایسة این دو شخصیت می­پردازد. این حساسیت­ها پس از آ­ن­که سعید به او پیشنهاد می­دهد تا به ازدواج با بهرام فکر کند، در ذهن سعیده بیشتر می­شود. فهیمه رحیمی این مقایسه را با کاربرد تشبیه برای مخاطب شرح می­دهد تا جایگاه این دو مرد را هم در ذهن سعیده و هم برای گروه هدف (مخاطب) مشخص و تعیین کند. هر دو طرف تشبیه، محسوس هستند:

شب، هنگام خواب، او را با پرویز مقایسه کردم. چقدر میان انسان­ها فرق است. یکی اسیر می‌کند و دیگری آزاد می­سازد. یکی به بلا گرفتار و دیگری از بلا رها می­سازد. از اینکه آن دو را با هم سنجیده بودم، از خودم شرمنده شدم. تفاوتشان مانند روز بود و شب (رحیمی، 1373:‌ 80).

سعیده در بخش قابل­توجهی از رمان، در گذشته سیر می‌کند و همواره به دلایل شکست ازدواج نخست خود می­اندیشد. او در برزخی گرفتار آمده است که بسیاری از زنان جامعه مبتلابه آن هستند. رحیمی در تلاش است از طریق بازنمایی کنش­ها و دغدغه­های ذهنی این شخصیّت، شرایط روحی و عاطفی زنانی را نشان بدهد که روزهای پس از جدایی از همسر خود را سپری می­کنند. از سوی دیگر، این وضعیّت، تلاش زن ایرانی برای رسیدن به هویت واقعی و استقلال شخصیّتی بدون تکیه کردن بر مرد است. سعیده به بهرام از گذشته­های کابوس­وار خود می­گوید که زندگی­اش را تحت تأثیر قرار داده است. تشبیهی که نویسنده به کار می­برد، در تشریح این حالت روحی، اثرگذار است. البته، رحیمی دو مفهوم انتزاعی (خواب و کابوس) را دارای شباهت تشخیص داده است:

سعیده گفت: هر وقت از تو دور هستم، نگرانت هستم، اما وقتی می­بینمت، گذشته مثل یک کابوس وحشتناک پیش رویم مجسّم می­شود. حتّی فراموش می­کنم حالت را بپرسم (رحیمی، 1373: 94). 

رحیمی در داستان خود، به تشبیه توجّه داشته و با بهره­گیری از ظرفیّت­های این صورت خیالی به انتقال بخشی از اغراض خویش پرداخته است. داستان او سرشار از تشبیهاتی است که کلامش را به سوی تخیّل سوق داده است. در سبک بلاغی رحیمی، عناصر گوناگونی چون: اشیاء، محسوسات روزمرّه، طبیعت، انسان، مؤلّفه­های دینی، مفاهیم انتزاعی و ... دست­مایه قرار می­گیرند تا او تشبیهاتی زیبا بیافریند. محدود نبودن گسترۀ فکری نویسنده به مقولاتی مشخّص، زمینه­های لازم را برای خلّاقیّت­های او در تشبیه­سازی، فراهم آورده است. او با خلق تشبیهات فراوان، کلامی آفریده است که با زبان معمول و هنجار تفاوت­هایی دارد؛ زیرا در پی آن است که عادات گفتاری مخاطبان خود را به صورت آگاهانه دچار تغییر کرده و دخل و تصرّف­هایی در همنشینی جمله­ها پدید آورد و مفاهیم را به گونه­ای غیرمعمول و جدید، تبیین نماید. این هنجارشکنیِ زبانی، اثری مطلوب بر فرآیند بازنمایی داشته­های فکری رحیمی، گذاشته است. در جملۀ ذیل، سعیده به نماینگی از نویسنده به توصیف اعضای خانوادۀ همسرش می­پردازد و این­گونه تصویری خیال­انگیز پدید می­آورد. مشبهٌ­به­ها (گل و رشته) محسوس هستند و نویسنده از این طریق، عینی­سازی سخن خود را سرعت بخشیده است:

مادر چهرۀ زیبایی داشت. با چشم و ابرویی سیاه و صورتی گلگون، دکتر به مادرش شباهت داشت تا به پدر ... رشتۀ کلام که با ورود من پاره شده بود، دوباره گره خورد (رحیمی، 1373: 117). 

همان­طور که گفته شد، این نوع از تشبیه از بسامد بالایی در این رمان برخوردار است.

ب. کنایه

هرگاه کنایه به کار برده می­شود، صراحت کلام کاهش پیدا می‌کند و متن تولیدی چندلایه و گاهی، پیچیده می­شود. این آرایه «یکی از صورت­های بیان پوشیده و اسلوب هنری گفتار»(شفیعی‌کدکنی، 1366: 140) است و زمانی نمود پیدا می‌کند که شاعر، اصطلاحات قاموسی زبان را کنار می­گذارد و دوپهلو سخن می­گوید تا نظر مخاطب را جلب کند. کنایه­هایی که فهیمه رحیمی در داستان به کار برده است، در مواردی نوآوری دارد و کاملاً ساده­یاب نیست. در واقع، او با تکیه بر گفتار روزمرة شخصیت­های خود، کنایه­هایی را در متن به کار می­برد که ریشه در دوران معاصر دارد و به گوش­ مخاطبان چندان آشنا نیست، اما این نوآوری به گونه­ای نیست که موجب بیگانگی خواننده با متن شود؛ زیرا زمانی که کنایه­ها در بافت متن قرار می­گیرند، مفهوم مورد نظر را به مخاطب انتقال می­دهند. هدف فهیمه رحیمی این بوده است که بر زمینه­های زیبایی­شناسانۀ داستان بیفزاید و صرفاً به دنبال قدرت­آزمایی ادیبانه نبوده است. در متن ذیل، سعیده از زناشویی ناموفق خود و محقق نشدن اهدافی که از ازدواج با پرویز در سر داشته است، سخن می­گوید. بیان ادبی و شاعرانة او که به صورت کنایی بیان شده است، مخاطب را به این نتیجه می­رساند که با زنی تجددگرا و مستقل (یا دست­کم، نیمه­مستقل) روبه­رو است. زنی که تلاش می‌کند نگاه خود را به پدیدة ازدواج تغییر دهد و نقش خویش را از به عنوان یک انسان دارای حق در پیوند زناشویی با یک مرد، پررنگ کند. این کنایه نشان می­دهد که نگرش سعیده به ازدواج از سطح سنتی و معمول فراتر رفته و رنگ و بوی جدیدی به خود گرفته است:  

پرویز آن هوا و آن بال را در اختیارم گذاشت، اما نه نور دیدم نه از پرواز چیزی جز بال شکسته نصیبم شد. وقتی فهمیدم نه آبی برای نوشیدن هست و نه هوایی برای استنشاق، با یک دنیا پشیمانی برگشتم (رحیمی، 1373: 85).

 در متن ذیل هم، نویسنده برای نشان دادن فضای صمیمانه­ای که بین افراد وجود دارد، از عبارت کنایی استفاده کرده است که اگرچه مسبوق به سابقه نیست، ولی ریشه در گفتمان روزمره دارد و برای مخاطب عام هم، قابل فهم است: «صحبت­ها گل انداخته بود و درست مثل شب قبل خداحافظی تا نیمه­های شب به دراز کشید» (رحیمی، 1373: 116). همچنین، عبارت کنایی «گل انداختن» در جای دیگری از رمان به معنای هیجانی بودن آورده شده است: «سیما و سارا با عجله به اتاق من آمدند. صورتشان از هیجان گل انداخته بود» (رحیمی، 1373: 46).

سعیده که در ازدواج اول، شکست خورده است، راه لجبازی را در برخورد با معشوق قدیمی خود، بهرام پیش می­گیرد. یکی از شگردهای پرتکرار رحیمی در رمان، توجّه به مونولوگ­هایی است که بیشتر اوقات در فکر سعیده جریان می­یابد. او در ذهن خود، با بیانی کنایی، بهرام را خطاب قرار می­دهد و رفتارهای او را تحلیل می‌کند. بهرام نیز، از کنایۀ «پای کسی در میان بودن» استفاده می‌کند تا روابط بینافردی با سعیده را بهبود بخشد و او را برای آغاز و تداوم گفتگو، مجاب نماید:

 سعیده بگذار یک بار دیگر از تو سؤال کنم: آیا پای مردی در میان است؟ نگاهش کردم. چه می­توانستم بگویم؟ ... چرا گناه خودش را به گردن دیگری می­اندازد؟ (رحیمی، 1373: 94).

سعیده در بخش­های گوناگون داستان، زنی همراه با اضطراب و نگرانی تصویر شده است. او همواره از اتّفاقات اطراف خود هراس دارد و گویی در انتظار خبری ناگوار است. رحیمی برای بازنمایی هرچه بهتر شرایط روحی مشوّش سعیده، از کنایه­هایی استفاده می‌کند که بر گسترۀ شناخت و بینش مخاطب می­افزاید. در متن ذیل، «دلگرم شدن به کسی» یا «در چهرۀ کسی، چیزی را خواندن» کنایه­هایی ساده­یاب و عامیانه هستند که از زبان سعیده بیان می­شود تا مخاطب، لحظات پرالتهاب او را در موقعیّت جدید دریابد: 

از لبخندی که داشت، دلم گرم شد. آیا او همان کسی است که راه را به من نشان خواهد داد؟ ... در آینه نگاهی به خودم انداختم و با خودم گفتم: تو امشب با خانوادۀ او روبه­رو می­شوی. سعی کن بر خودت مسلّط باشی. آن­ها نباید تشویش و نگرانی را  در چهرۀ تو بخوانند (رحیمی، 1373: 109).

نویسنده در بخش دیگری از رمان به گفتگوی شخصیت­های داستان اشاره می‌کند تا مفهوم مسئولیت­پذیری اجتماعی و خویشکاری همگانی را برای مخاطبان خود شرح دهد. از دید رحیمی، آن­چه باعث رشد کشورهای جهان سوم می­شود، تلاش مردم برای آگاه­شدن از مسایل روز سیاسی و اجتماعی است تا مانع تسلط استعمار و کشورهای ابرقدرت بر مملکت خود شوند. در واقع، نویسنده باور دارد که جوامع ضعیف­تر زمانی به استقلال دست پیدا می­کنند که مردم آن، در زمینه­های مختلف به آگاهی و شناخت دست پیدا کنند. آن­چه در بازنمایی این مفهوم کلی اثری مطلوب داشته، کاربست عبارت کنایی ساده­یاب است: «شما هنوز جوانید و از سیاست ابرقدرت­ها غافل. چه خوب می­شد اگر با نگاهی عمیق­تر به مظهر آزادیتان نگاه می­کردید، برای نمونه ببینید چه به روز کشور خودمان آورده­اند!» (رحیمی، 1373: 124).

3-3. لایۀ ایدئولوژیک

زمانی که از لایۀ انتقادی سخن به میان می­آید، مقولۀ سبک­شناسی انتقادی برجسته می­شود. در این نوع از سبک­شناسی، موضوعاتی چون سبک، گفتمان، نظریه­های انتقادی، ایدئولوژی و قدرت اهمیت پیدا می­کنند. «تحلیلگران ایدئولوژی و گفتمان­شناسی سعی بر آن دارند تا معنای متن و به ویژه ایدئولوژی را از طریق کشف روابط میان سازه­های متن با بافت یا به تعبیری پیوند متن با زیرمتن تاریخی، سیاسی و اجتماعی تفسیر کنند» (فتوحی، 1391: 345). ایدئولوژی به قدری دارای قدرت است که می­تواند بر ساختار و محتوای یک اثر ادبی چیرگی پیدا کند و هژمونی نرم یا سخت خود را برقرار سازد. در واقع، ایدئولوژی صاحب اثر باعث خلق آن اثر و جهت­گیری­های سیاسی، فرهنگی، دینی، اجتماعی و ... می­شود. دریافت ایدئولوژی­های موجود در متن هم از طریق توجه به ساختار متن و هم از راه تدقیق در مضمون اثر تولیدی امکان­پذیر است. از دید زبان­شناسان، «زبان در سطوح متفاوت، حامل ایدئولوژی است و به ایدئولوژی شکل می­دهد و از آن­سو از آن شکل می­پذیرد ... در نوشتار و گفتار هر گوینده­ای نگرش شخصی و ذهنیت هستی­شناختی، ارزش­ها، تلقی­ها، باورها، احساسات و پیش­داوری­های زمانۀ وی به طور خودآگاه یا ناخودآگاه نمودار می­شود» (فتوحی، 1391: 345). بنابراین، ارتباطی دوسویه و دویا میان زبان و ایدئولوژی برقرار است.

در رمان بازگشت به خوشبختی سه گفتمان کلی نمودار شده است. نویسنده گاهی از عشق به ویژه نوع زمینی و انسانی آن سخن گفته است. در مواردی به رویکردهای زن­ستیزانه و سنتی شماری از مردان اشاره کرده و تلویحاً آن را نکوهیده است. گاهی به خلق زنانی چون سعیده پرداخته است که برای برون­رفت از هژمونی مردانه تلاش می­کنند و سعی دارند در دنیایی برابر با مردان به زندگی خود، سامان بدهند. گفتمان مردسالاری هم، در تقابل با خواسته­های زنان رمان، در این اثر نمود پیدا کرده است. به مصداق­های همة این موارد در ادامه پرداخته خواهد شد. عشق انسانی، زن ستیزی و سنت گرایی، کوشش زنان برای برون رفت از هژمونی مردانه، چیرگی گفتمان مردسالاری درتقابل با زنان و مواردی ازاین دست، ازجمله مؤلّفه‌های رئالیستی  جامعة ایرانی است که در رمانِ عامّه پسندِ بازگشت به خوشبختی نیز بازتاب یافته است.   

الف. گفتمان عاشقانه

اصلی­ترین جریانی که در رمان نمودار شده، گفتمان عاشقانه است که معمولاً میان دو شخصیت سعیده و بهرام شکل می­گیرد.­ این عشق­ورزی به دلیل حیا و حُجب جامعة سنتی ایران، در ابتدا به فرجام نمی­رسد و سعیده با فردی به نام پرویز ازدواج می‌کند. بهرام که شاهد مراسم ازدواج این دو بوده است، از تجربة تلخ عاطفی خود در آن شب و در حضور سعیده پس از مدت­ها سخن می­گوید و حرف دل خود را به او می­گوید:

بله ابراز نکردم؛ چون مثل آدم­های عاشق­پیشه نبودم که نامه­های عاشقانه بنویسم و داخل اتاقت پرت کنم و یا از اعتماد خانواده­ات سوءاستفاده کنم و در موقعیت مناسب در گوشت نجوای عشق بخوانم. چرا فقط در این مورد فراموش کردی که من یک کُردم؟! (رحیمی، 1373: 86).

به نظر می­رسد طرز صحبت شخصیت بهرام، نشان از سیطرة ایدئولوژی مردسالار بر باورهای وی دارد. او ابراز عشق را کنشی مردانه نمی­داند و خواهان خوانده­شدن است، نه خواهان بودن. در واقع، این نگاه که مرد نباید جمله­های عاشقانه بر زبان بیاورد یا ابراز علاقه کند، به عنوان برآیند گفتمان مردسالاری و مذهبی، بهرام را به انفعال و بی­کنشی وامی­دارد که نتیجة‌ آن وارد آمدن آسیب­های روحی و سرکوب شدن عشق در وجود اوست: «شب عروسیت فقط خدا می­داند که من چه حالی داشتم. وقتی در لباس سپید عروسی در میان بازوان آن مرد می­رقصیدی، من مرگ را پیش چشمم می­دیدم، دلم می­خواست دستت را می­گرفتم و از میان جمعیت بیرون می­بردم» (رحیمی، 1373: 88-87). گویی ایدئولوژی، عشق را محدود به جنسیت زن می­داند و ابراز آن را برای مرد، ناپسند می­شمارد. در نتیجه، بهرام عاشق­پیشه علی­رغم میل خود، عشق را در سینه نهان می­دارد و دردهای روحی و جسمی ناشی از آن را برای سالیان دراز تاب می­آورد. 

نوع دیگری از ابراز عشق و علاقه که در داستان، کمتر دیده می­شود، روابط محبت­آمیز میان برادر و خواهر است. سعید پس از مدّت­ها از خارج به ایران بازگشته و روایت رحیمی نشان می­دهد که علی­رغم اختلاف نظرهایی که آن­ها با هم دارند، امّا الفتی استوار میانشان برقرار است. سعیده از عبارت «دوستت دارم» برای ابراز علاقه به سعید استفاده می‌کند و سعید نیز، نسبت به شرایط روحی خواهر کوچک­ترش احساس مسئولیّت می‌کند و در تلاش است برای برون­رفت سعیده از روزهای پس از جدایی، اقداماتی – هرچند در حدّ لفظ- انجام دهد:

سعیده گفت: خودم را به چی باید وفق بدهم؟ به بدبختی؟! آنکه خیلی وقت است عادت کرده­ام. انگشت روی لبم گذاشت و گفت: بیا برویم صبحانه آماده است. خیلی گرسنه­ام. گفتم: سعید خیلی دوستت دارم و خوشحالم که پیشم هستی. من هم خوشحالم که می­توانم با تو راحت حرف بزنم؛ چون این­طور که شنیده­ام تو با کسی دردِ دل نمی­کنی و از همه کناره می­گیری! حالا که پیش تو هستم، دوست دارم علاوه بر برادری دوستت هم باشم (رحیمی، 1373: 134-133).

ب. گفتمان زن­ستیز و تلاش زنان برای رسیدن به استقلال شخصیتی

در ادبیات داستانی پس از انقلاب، موضوع حقوق زنان و شخصیت­دهی به آن­ها مورد توجه بسیاری از داستان­نویسان مرد و زن رئالیست قرار گرفت. در واقع، فضای فمینیستی که مدت­ها پیش در ادبیات غربی نمود پیدا کرده بود، این بار خود را در ادبیات فارسی معاصر نشان داد و بر این اساس، رمان­های بسیاری نوشته شد و شخصیت­های متنوعی خلق گردید تا به زنان برای ایجاد تحول در خود، کمک شود. بنابراین، دغدغه­های فمینیستی به بخشی از لایه­های فکری داستان­های فارسی بدل گردید.

دغدغۀ سبک­شناسی فمینیستی به مسایلی مانند: توصیف تبعیض جنسی، کلیشه­های سنتی برای نقش جنسی، بحث از کاهش ارزش فرد بر مبنای جنسیتش، تبعیض علیه زنان و فروداشت آنان در متون محدود نمی­شود، بلکه این موضوعات تا آنجا گسترش یافته که عناصر و ساختارهای ادبی مثل استعاره، تصویر، زاویۀ دید یا فرآیندهای لازم و متعدی را در پیوند با مسائل جنسیت بررسی می‌کند (فتوحی، 1391: 185).

 به عبارتی، ابزارهای ساختاری در خدمت تبیین مفاهیمی فمینیستی قرار گرفته­اند.

در رمان بازگشت به خوشبختی، شخصیت سعیده همواره در تلاش است به سوی جلو گام بردارد و از نگاه منفی شماری از مردان جامعه به جنس زن، گذر کند و حیاتی جدید را بر پایة محوریت خویش، تجربه کند. بر این اساس، وقتی ازدواج با پرویز را خلاف شعور و شخصیت خود می­بیند، جدایی را برمی­گزیند و از ادامة این زندگی به هر قمیتی پرهیز می‌کند؛ زیرا به دنبال رؤیاهای خود و تحقق آن می­گردد (ر.ک: رحیمی، 1373:‌ 85). همچنین، او تعریفی دیگرگونه از ازدواج در ذهن دارد و شکل­گیری آن از روی اجبار و قراردادهای تحمیلی جامعه را نقد و نکوهش می‌کند. از دید او، ازدواج مطلوب، با توافق، شناخت و درک زن و مرد از همدیگر شکل می­گیرد. نگرش سعیده نسبت به پدیدة ازدواج، خط­مشی فکری او را آشکار می­سازد و مخاطب درمی­یابد که با زنی ناقد سنت­ها و کلیشه­ها روبه شده است. زنی که تن به باورهای رایج در جامعه نمی­دهد و بدون افتادن در دام تعصبات مردستیزانه، طرحی نو درمی­اندازد: «منظورم ازدواج­هایی نیست که بر پایۀ قراردادهای اجباری صورت می­گیرد. من فکر می­کنم پایۀ یک زندگی موفق باید روی تفاهم دوجانبه بنا شده باشد. شناخت دو تا آدمی که می­خواهند با هم زندگی جدیدی را شروع کنند» (رحیمی، 1373:‌ 101).

اگرچه سعیده دچار بحران­های روحی شده بود، اما با خودباوری اجازه نداد این شرایط بر او غلبه کند. در نتیجه، برای حضوری فعّال در جامعه آماده گردید. او هم به لحاظ علمی و تخصّصی و هم از دید مالی و استقلال شخصیّت به درجه­ای می­رسد که قابل قبول است. در واقع، رحیمی با تشریح و بازنمایی کنش­های سعیده پیامی را به مخاطبان داستان خود می­دهد و از آن­ها می­خواهد تا با اعتماد به نفس در جامعه حضور پیدا کنند و برای رشد و تعالی خود بکوشند.

رفتم در یک آموزشگاه ماشین­نویسی ثبت­نام کردم. این کارم در خانه موجب شادی شد. سعید از یکی از دوستانش ماشین تحریری به امانت گرفت و من در خانه هم مشغول تمرین شدم. به دنبال آن، راهی کلاس زبان شدم. من با شروع ماه دوم زمستان از شرکت مسعود تقاضای کار کردم. (رحیمی، 1373: 8).

سعیده از نقشه­ها و برنامه­هایی سخن می­گوید که برای آینده دارد. او در حین کار، به یادگیری مشغول است و مهارت خود را گسترش می­دهد. قطعاً واکنش­هایی از این دست که سعیده از خود بروز می­دهد، نمونه و مصداقی برای دختران دیگری است که خود را وابسته به مردان می­دانند و بدون حضور آن­ها هیچ هویت مستقلّی برای خود قائل نیستند. سعیده این تابو را تاحدّی شکسته و به عنصری سودمند و خودباور بدل شده است:

 در شرکت با خانم محسنی خیلی مأنوس شده بودم. او در بیشتر موارد به کمکم می­آمد و در کارها یاری­ام می­داد. با شروع بهار، اولین ترم کلاس زبان را تمام کردم. شب­ها وقتی خسته از کلاس برمی­گشتم، زود به رختخواب می­رفتم و برای آینده­ای که در پیش داشتم، نقشه می­کشیدم. از فکر کردن به این آینده غرق در لذّت می­شدم (رحیمی، 1373: 10).

در بخش دیگری از داستان، سعیده کار کردن را با آزاد بودن و استقلال شخصیّتی هم­تراز می­داند. در واقع، کار کردن زنان در جامعۀ مردسالار به نماد و مصداقی برجسته برای برون­رفت از خنثی بودن بدل شده بود. طبق روایت رحیمی، سعیده در این زمینه گام­های مطلوبی برداشته بود:

ار ساعت سه تا هشت شب در آنجا مشغول بودم. زمان کار –چه در شرکت و چه در آزمایشگاه- فرصت فکر کردن نداشتم، اما شب­ها همین که به بستر می­رفتم، آرزوهایم جان می­گرفت. آرزوی آزاد بودن و آزاد زندگی کردن. چقدر به زنان خارجی که در شرکت کار می­کردند، حسادت می­کردم. اگر دو سال دیگر با همین پشتکار به کارم ادامه می­دادم، می­توانستم آنقدر پس­انداز داشته باشم که از ایران خارج شوم (رحیمی، 1373: 13).

پ. گفتمان مردسالار

بی­گمان گسترش افکار و کنش­های تحقیرآمیز شماری از مردان در پیوند با زنان به گفتمان مردسالار گره خورده است. در کلیّت این گفتمان تک­ساحتی، «شناخت و هویت زن در ارتباط با مرد مشخص می­شود. پس، زن تبدیل به دیگری می­شود که ویژگی­های منفی دارد، در حالی که مرد دارای مقام و جایگاه ممتاز و سیطره بر امور هستند» (الرویلی و البازغی، 2000م: 220). با نظرداشت این رویکرد، مردان خود را محق می­دانند خود را جنس برتر و زن را جنس دوم و ضعیف بشمارند و به خود اجازه بدهند با او به بدترین شکل ممکن، رفتار کنند.

یکی از نمودهای فرهنگ مردسالاری در رمان بازگشت به خوشبختی، تبعیض­هایی است که خانواده‌ها میان فرزندان پسر و دختر قایل می­شوند. سعیده در بخشی از این داستان به معرفی خودش می­پردازد و به صورت ضمنی به تحصیلات خودش و برادرانش اشاره می‌کند. مخاطب از لحن صحبت­های این دختر درمی­یابد که پدر و مادر تمایل وافری برای رشد علمی فرزندان پسر داشته­اند. در نتیجه، آنها صاحب مدارج علمی بالا و مشاغل پردرآمد شده­اند، ولی سعیده از این حمایت­ها محروم مانده است؛ زیرا در نگاه سنتی و کلیشه­ای بسیاری از خانواده‌های ایرانی، زن برای ادارة خانه نیاز به فراگیری مهارت دارد، نه برای کسب شغل و درآمد و استقلال شخصیتی. طبق این رویکرد که برآیند گفتمان مردسالار در اتحاد با گفتمان مذهبی است، زن نیازی به تحصیلات عالیه ندارد: 

آخرین فرزند خانواده بودم. دو خواهر بزرگ­ترم ازدواج کرده و رفته بودند تا هریک کانون خانواده­ای را گرمی بخشند. من مانده بودم و دو برادر، یکی دانشجوی پزشکی و دیگری، سهامدار یک شرکت تجاری، هر دو هم مجرد، یکی به بهانۀ درس خواندن و دیگری هم به قول خودش به دنبال بخت (رحیمی، 1373: 3).

در بخش دیگری از رمان، وقتی سعید، برادر بزرگ­تر سعیده از سفر بازمی­گردد، او رفتار اطرافیان را با برادر و خودش مقایسه می‌کند:

گفتنی­ها زیاد داشت و همه با اشتیاق گوش می­کردند. بازگشت خودم را با او مقایسه کردم، یکی سرافکنده و دیگر سربلند. از من هیچ نپرسیدند، ولی از او می­خواستند تا همه چیز را تعریف کند. به راستی آیا من حرفی برای گفتن داشتم؟ (رحیمی، 1373: 104).

 همچنین، سعیده در تکاپوست تا اتاق سعید را که اکنون در اختیار دارد، تخلیه و آمادة سکونت برادرش کند (ر.ک: رحیمی، 1373: 102). اتاقی که تا زمان عدم حضور سعید به سعیده تعلق دارد. مجموعه­ای از این رویکردها مخاطب را با چالش­های عمیق فکری در نقد مبانی گفتمان پدرسالار و مردمحور مواجه می­سازد.

مصداق دیگر مردسالاری در این رمان، کالاانگاری زنان از سوی شماری از مردان است. یکی از موضوعاتی که در دیدگاه فمینیست­ها برجسته شده، اعتراض به نگاه جنسی و ابزاری به زنان است. مردان با حمایت قانون، سنت و مذهب، زنان را به عنوان کالایی تصور می­کنند و بر اساس این پیش­انگارۀ نادرست، با او برخورد می­کنند. فمینیست­ها خواهان اصلاح این نگاه و تشخص­بخشی به زنان هستند تا همچون مردان به شخصیتی مستقل دست پیدا کنند و حق انتخاب در زمینه­های گوناگون زندگی از جمله برقراری روابط عاطفی داشته باشند و صرفاً کالا و ابزاری برای رفع نیازهای جنسی مردان محسوب نشوند. در رمان بازگشت به خوشبختی،‌ شخصیت سعیده در توصیف شخصیت پرویز (همسر سابقش)، او را مردی هوسران می­داند که هدفی جز کام­جویی صرف از زنان در ارتباط­گیری با آنها ندارد. در نگاه سعیده، پرویز تعهدی به او به عنوان همسر ندارد و به وی به چشم یک همبستر می­نگرد: «او زن نمی­خواست، معشوقه می­خواست. البته معشوقه هم به وفور داشت، اما به قول خودش می­خواست یک ایرانی را هم در خوشی­هایش شریک کند، آن­هم چه خوشی­هایی!» (رحیمی، 1373: 102).

البته، در کنار این رویکردهای مردسالارانه، گاهی شاهد کنش­هایی از سوی پدر هستیم که دختر خود را برای حضور در جامعه و کنشگری ترغیب می‌کند. او به سعیده توصیه می‌کند که عنصری مفید و اثرگذار باشد. اگرچه پدر در غالب موارد، نمایندۀ گفتمان مردسالار است، اما این دیدگاه او درخور توجّه می­نماید. در واقع، او نگاهی خنثی به زن ندارد و او را هم­تراز مردان می­داند:

سعیده خودت بهتر می­دانی که من اهل پند و موعظه نیستم، امّا می­بینم که مدّتی است اخلاق و رفتار تو کاملاً تغییر کرده است. ما به تو پیشنهاد ادامۀ تحصیل دادیم، رد کردی. گفتیم برای خودت یک سرگرمی فراهم کن که آن هم مورد قبول واقع نشد. من فکر می­کنم این کج­خلقی تو فقط به خاطر بیکاری و بی­برنامه بودن توست (رحیمی، 1373: 6).

سعیده وظایفی را که سنّت و گفتمان مردسالار بر عهدۀ زنان نهاده است، در تضاد با دیدگاه­های بلندپروازانه­اش می­داند. از این­رو، به پیشنهاد ازدواج بهرام، پاسخ منفی می­دهد؛ زیرا آن را در تناقض با آزادی خویش می­بیند. این رویکرد سعیده بی­شباهت به اندیشه­های فمینیست افراطی نیست که استقلال زنان را بدون حضور مردان، ترویج می‌کند.

 اگر ازدواج کنم، آن­وقت دیگر خبری از آزادی نیست. باید خانه­داری و بچه­داری کنم. آن­وقت فکر بهرام را از مخیله­ام خارج می­کردم و به خواب می­رفتم (رحیمی، 1373: 12).

4- نتیجه­گیری

- رمان­های عامه پسند دارای مؤلّفه­های رئالیستی است و ازاین­رو، در شمار آثار مکتب رئالیسم جای می‌گیرند. رئالیسم در ادبیات داستانی، بر اجتماعی بودن انسان تاکید می‌کند، در انتخاب رویدادها و پدیده­ها، ویژگی های بنیادی انسان و جامعه را مورد بررسی قرار می دهد؛ بر دوری گزیدن نویسنده از اندیشه­ها و باورهای خود تاکید می‌کند و یکی از وظایف نویسندگان را متمایز کردن واقعیت‌های عینی از پندارها و خیالبافی و تصوّرات قراردادی و اندیشه های واهی که از طبیعت و اجتماع در بین مردم رواج دارد می داند. رمان بازگشت به خوشبختی، اثر فهیمه رحیمی رمانی عامه پسنداست که بسیاری از ویژگی­های مکتب رئالیسم را داراست. امّا برشمردن ویژگی های رئالیستی این رمان تکراری می نماید و کاویدن این اثر از منظر سبک شناسی لایه‌ای، پرتوی جدید در پژوهش های مکتب- سبک شناسی می‌تاباند و دریچه ای جدید در بازشناخت مؤلّفه‌های رمان‌های عامه پسند می‌گشاید.

- در این مقاله، رمان بازگشت به خوشبختی در لایه های بلاغی و ایدئولوژیک بررسی و کاویده شده است. بررسی لایة واژگانی به مثابة تحلیلی اجتناب ناپذیر دراین گونه پژوهش­ها ضروری به نظر می رسد و در شناخت این دو لایه یاری می‌رساند. نتایج تحقیق نشان می­دهد درلایة واژگانی، شاهد استفاده از واژه­هایی هستیم که غالباً عینی، نشاندار و واقع گرایانه اند و نویسنده به یاری آن­ها، نگرش­های خاص ایدئولوژیک خود را بازتاب داده است. در لایة بلاغی نیز، بسامد کنایه نسبت به دیگر صور خیال، درخور توجّه است. هدف اصلی فهیمه رحیمی از به کارگرفتن کنایه، وسعت بخشیدن به گسترۀ زیبایی­شناسانۀ افکار شخصیت­های داستانی بوده است. تشبیهات مورد استفاده هم، عمدتاً ساده­یاب و حسی هستند. در لایة ایدئولوژیک، فهیمه رحیمی با محوریت دغدغه­های زنانه، گفتمان مردسالاری را نفی و نقد کرده و مواضع آن را از زبان شخصیت سعیده به چالش کشیده است. البته، فهیمه رحیمی کوشیده است جایگاه مرد و پدر را در کلیّت رمان بنا به سنّت و کلیشة رایج حفظ کند. در نتیجه، شاهد ساختارشکنی افراطی در این زمینه نیستیم و نویسنده از ساختارهای رئالیستی جامعه پا فراتر نگذاشته است. موضوع دیگر، نگاه او به موضوع عشق و بازنمایی روابط عاشقانه است که زیر سایة گفتمان پدرسالار در داستان جریان می­یابد. فهیمه رحیمی سعی کرده است زنان را به صورت غیرمستقیم به تلاش برای برون­رفت از شرایط نامطلوب خود دعوت کند و برای تحقق این هدف، شخصیت سعیده را خلق کرده و پرورش داده و بسیاری از باورهای خود را از زبان این زن برای مخاطب تشریح کرده است. در مجموع، بررسی لایة ایدئولوژیک در رمان بازگشت به خوشبختی نشان می­دهد که نویسنده کوشیده است با دور ماندن از مواضع فمینیست افراطی و مردستیز و نیز، با پاسداری از حرمت پدر و نهاد خانواده، روایت­کنندة تلاش زنان برای رسیدن به استقلال شخصیتی و حضوری اثرگذار در جامعه باشد. هرچند که در رسیدن به این هدف، فراز و نشیب­های بسیاری را پشت سر گذاشته و گاهی در بند عقاید کلیشه­ای و سنتی به ویژه در مقولة ابراز عشق گرفتار بوده است.

- در مجموع، رمان بازگشت به خوشبختی به عنوان رمانی عامّه­پسند رئالیستی، حاوی نکات مهمی در ارتباط با مناسبات اجتماعی و مسایل اساسی مرتبط با زنان جامعۀ ایران  و دربرگیرندگی مؤلّفه‌های رئالیستی است که با بررسی و تحلیل ابعاد گوناگون آن می­توان بخشی از بحران­ها و مشکلات حوزۀ زنان را مورد بررسی قرار داد و راه­حل­هایی برای برون­رفت از آن پیشنهاد کرد. توجّه محافل علمی- دانشگاهی به رمان­هایی از این دست، زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که بدانیم بخش عمده­ای از مخاطبان به این آثار تمایل نشان می دهند و میزان فروش رمان­های عامّه­پسند نسبت به داستان­های دیگر، چشمگیرتر است. پرفروش بودن یک اثر، دلیلی بر پایین بودن سطح رمان نیست و باید دریابیم خوانندة رمان­های عامّه پسند، از هوشمندی، فرهیختگی و آگاهی خاصی برخوردارند؛ ضمن آن که این یک اصل جهانی است که خوانندة رمان- به عنوان یک نوع ادبی داستانی معاصر و در خدمت انسان و دوران معاصر مدرن- عمدتاً طبقة متوسط جامعه است. همة این­ها دلایلی است که باید پژوهش های آکادمیک و دانشگاهی، از بازشناخت و واکاوی رمان‌های عامّه پسند که نمونه اعلای ذائقه واقع گرایانه مردم به ویزه طبقه متوسط است غفلت نکند.

منابع

- احمدی، بابک (1378). ساختار و تأویل متن، چاپ چهارم، تهران: مرکز.

- ایزدیار و محمّدی (1394). « زیبای شناسی ادبیات داستانی عامه پسند در ایران»، مجلة زیبایی شناسی ادبی، شماره23، صص154-137.

بهار، محمدتقی (1376). سبک­شناسی، 3ج، چاپ نهم، تهران: مجید.

- حسینی، مریم (1396). مکتب های ادبی جهان، چاپ اوّل، تهران: فاطمی.

- رحیمی، فهیمه (1373). بازگشت به خوشبختی، تهران: چکاوک.

- رسولی، یوسف و طاهری، حمید (1400). «بررسی و تحلیل تحولات ساختاری و محتوایی رمان­های عامّه­پسند در ایران»، مجلۀ ادبیات پارسی معاصر، سال 11، شمارۀ 1، صص 129-103.

- الرویلی، میجان و البازغی، سعد (2000م). دلیل الناقد الأدبی، بیروت: مرکز الثقافه العربی.

 - سجودی، فرزان (1387). نشانه­شناسی کاربردی، تهران: نشر علم.

 - شفیعی­کدکنی، محمدرضا (1366). موسیقی شعر، چاپ پنجم، تهران: آگاه.

- صفایی، علی و مظفری، کبری (1388). «بررسی توصیفی، تحلیلی و انتقادی رمان­های عامّه­پسند ایرانی»، مجلّۀ ادب­پژوهی، دورۀ 3، شمارۀ 10، صص 136-109.

- صنعتی، نادر و جهانی، الهام و چاوشیان، حسن و صنعتی شرقی، حشمت (1398) «بررسی فضای مفهومی عشق در رمان­های ایرانی عامّه­پسند و ادب دهۀ 80»، مجلۀ جامعه­شناسی هنر و ادبیات، سال 11، شمارۀ 2، صص 81-63. 

- عبادیان، محمود (1372). درآمدی بر سبک­شناسی در ادبیات، چاپ دوم، تهران: آوای نور.

- عسکری، اکرم و پاکرو، فاطمه و اردستانی­رستمی، حمیدرضا (1402). «تحلیل سبک­شناسی رمان­های پاورقی یا عامّه­پسند بر اساس نگاهی به رمان پاورقی تاریخی حمویه و بررسی شخصیت مرد در این اثر». مجلۀ زبان و ادب فارسی، سال 15، شمارۀ 54، صص 161-133.

- عمران­پور، محمدرضا (1388). «جنبه­های زیبایی­شناسی (هماهنگی) در شعر معاصر»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شمارۀ 2، صص 187-159.

- فتوحی، محمود (1391). سبک­شناسی؛ نظریه­ها، رویکردها و روش­ها، تهران: سخن.

- فلاح، نسرین و رضوانی، آیدا (1398). «بررسی جلوه­های زنانه در رمان­های عامّه­پسند با تکیه بر فمینیسم (با تأکید بر آثار برگزیدۀ فهیمه رحیمی، نسرین ثامنی و فتانه حاج­سیدجوادی)»، مجلۀ زن و جامعه، سال 10، شمارۀ 3، صص 214-187.

- کاظمی، مینا (1392). تحلیل و نقد جایگاه ادبی- اجتماعی رمان­های عامّه­پسند، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان، استاد راهنما: زهره نجفی.

- محمّدی، نیلوفر و ایزدیار، محسن (1394). «زیبایی­شناسی ادبیّات داستانی عامّه­پسند در ایران». مجلّۀ زیبایی­شناسی ادبی، سال 12، شمارۀ 23، صص 154-137.

- مهری، فریبا؛ علوی­مقدم، مهیار؛ دلبری، حسن؛ محمّدیان، عباس (1398). «تحلیل رستاخیز ساختاری واژه­ها بر پایۀ سبک­شناسی لایه­ای در لایۀ نحوی غزل معاصر ایران»، مجلۀ مطالعات زبانی و بلاغی، سال 10، شمارۀ 19، صص 346-323.

- ____________________ (1398). «بازشناخت فرآیند استعاره­سازی در لایۀ بلاغی سبک غزل اجتماعی معاصر و کارکردهای ایدئولوژیکی آن»، مجلۀ ادبیات پارسی معاصر، سال 12، شمارۀ 2، صص 282-263.

- نجفی، زهره و کاظمی، مینا (1392). «سبک­شناسی رمان عامّه­پسند (با تکیه بر آثار مرتضی مؤدّب­پور)»، مجلّۀ ادبیّات داستانی، سال 1، شمارۀ 2، صص 133-117.

Simpson, Paul. (2004) Stylistics, London: Routledge-

References

Ahmadi, Babak. (1999). Structure and Interpretation of Text, 4th Edition, Tehran: Markaz Publications.

Al-Ruwaili, Mijan & Al-Bazghi, Saad. (2000). The Literary Critic’s Guide, Beirut: Arab Cultural Center.

Askari, Akram; Pakrou, Fatemeh; Ardestani-Rostami, Hamidreza. (2023). “Stylistic Analysis of Serialized or Popular Novels Based on the Historical Serialized Novel Hamouyeh and Analysis of the Male Character in It,” Journal of Persian Language and Literature, Vol. 15, No. 54, pp. 133–161.

Bahar, Mohammad-Taqi. (1997). Stylistics, 3 vols., 9th Edition, Tehran: Majid Publications.

Ebadian, Mahmoud. (1993). Introduction to Stylistics in Literature, 2nd Edition, Tehran: Avaye Noor.

Fallah, Nasrin & Rezvani, Aida. (2019). “Feminine Features in Popular Novels with Emphasis on Feminism (Focusing on Selected Works by Fahimeh Rahimi, Nasrin Sameni, and Fataneh Haj Seyed Javadi),” Journal of Women and Society, Vol. 10, No. 3, pp. 187–214.

Fotouhi, Mahmoud. (2012). Stylistics: Theories, Approaches, and Methods, Tehran: Sokhan Publications.

Hosseini, Maryam. (2017). Schools of World Literature, 1st Edition, Tehran: Fatemi Publications.

Kazemi, Mina. (2013). Analysis and Critique of the Literary-Social Position of Popular Novels, M.A. Thesis, University of Isfahan. Supervisor: Dr. Zohreh Najafi.

Mehri, Fariba; Alavi-Moghaddam, Mahyar; Delbari, Hassan; Mohammadian, Abbas. (2019). “Structural Resurrection of Words Based on Layered Stylistics in the Syntactic Layer of Contemporary Iranian Ghazal,” Journal of Language and Rhetorical Studies, Vol. 10, No. 19, pp. 323–346.

---. (2019). “Recognition of the Metaphor-Making Process in the Rhetorical Layer of Contemporary Social Ghazal Style and Its Ideological Functions,” Journal of Contemporary Persian Literature, Vol. 12, No. 2, pp. 263–282.

Omranpour, Mohammad-Reza. (2009). “Aesthetic Aspects (Harmony) in Contemporary Poetry,” Journal of Faculty of Literature and Humanities, Shahid Bahonar University of Kerman, No. 2, pp. 159–187.

Rahimi, Fahimeh. (1994). Return to Happiness, Tehran: Chakavak Publications.

Rasouli, Yousef & Taheri, Hamid. (2021). “Structural and Content Developments in Iranian Popular Novels,” Journal of Contemporary Persian Literature, Vol. 11, No. 1, pp. 103–129.

San’ati, Nader; Jahani, Elham; Chavoshian, Hassan; San’ati Sharqi, Heshmat. (2019). “Conceptual Space of Love in Iranian Popular Novels and 2000s Literature,” Journal of Sociology of Art and Literature, Vol. 11, No. 2, pp. 63–81.

Shafi’i Kadkani, Mohammad-Reza. (1987). The Music of Poetry, 5th Edition, Tehran: Agah Publications.

Simpson, Paul. (2004). Stylistics. London: Routledge.

Sojoodi, Farzan. (2008). Applied Semiotics, Tehran: Nashr-e Elm.

* Corresponding Author: Associated Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Letters and Humanities. Hakim Sabzevari University. Iran Email Address: m.alavi.m@hsu.ac.ir.

[1]-  دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی، واحد تربت حیدریه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت حیدریه، ایران. رایانامه:

zohre.tajaddod@gmail.com

[2]- دانشیار زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه حکیم سبزواری، (نویسنده مسؤول)، سبزوار، ایران.رایانامه:                    m.alavi.m@hsu.ac.ir

[3]-  استادیار زبان و ادبیّات فارسی، واحد تربت حیدریه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت حیدریه، ایران. رایانامه:

firouzimoghaddam@gmail.com

[4]-  استادیار زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران. رایانامه:

a.sadeghimanesh@hsu.ac.ir